Język kaszubski przeżywa dziś prawdziwy rekonesans, głównie dzięki organizacjom działającym na rzecz tej społeczności, inicjatywom kulturalnym, społecznym, gospodarczym i edukacyjnym. Co wiemy o tym języku regionalnym i jego historii? Poznajmy najciekawsze fakty!
Zdjęcie pochodzi ze strony kaszuby.pl
Czym różni się gwara i dialekt od języka?
Zanim przejdziemy do właściwej części tego artykułu, zdefiniujmy sobie określenia, jakimi będziemy się tu posługiwać. Zacznijmy od dialektu. Nazywamy nim niższą w hierarchii odmianę języka polskiego, którą łączy z nim podstawowe słownictwo i gramatyka.
W ramach dialektów tworzą się gwary, które uważa się za mniejsze jednostki występujące na mniejszym obszarze. Można się pokusić o stwierdzenie, że dialekt jest regionalną odmianą języka, jest on jednak mniej prestiżowy w odbiorze (podobnie jak gwara). Rolę w uznaniu danego języka za język lub gwarę odrywają też często takie czynniki jak poczucie odrębności kulturowej lub etnicznej. Mając to na uwadze, zastanówmy się, jakich określeń możemy stosować wobec języka kaszubskiego.
Czy kaszubski stanowi odrębny język słowiański?
Obecnie możemy odpowiedzieć na to pytanie dosyć łatwo, ponieważ 5 stycznia 2005 weszła w życie ustawa o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym, która zdefiniowała kaszubski jako właśnie język regionalny. Oznacza to obowiązek popularyzacji wiedzy o historii, kulturze i języku kaszubskim, co z kolei wiąże się z odpowiednim kształceniem nauczycieli, wydawaniem podręczników i nauką tego języka w szkołach.
Był to jednak przez wiele lat przedmiot sporów. Na przykład na ten temat (relacji kaszubszczyzny z językiem polskim) wypowiedział się Krzysztof Celestyn Mrongiewicz, mówiąc, że „język kaszubski […] stanowi jedynie dialekt polskiego języka literackiego i jest mu nawet bliższy aniżeli dialekt bawarski lub saski niemieckiemu językowi literackiemu”.
Także Kazimierz Nitsch wyrażał pogląd, że kaszubszczyzna jest jedynie dialektem języka polskiego, a jej znaczna odmienność od języka literackiego wynika z peryferyjnego niegdyś położenia Kaszub. Przeciwko podobnej opinii, tym razem profesora Jana Miodka, zaprotestował inny historyk języka polskiego, profesor Edward Breza. Jaki rezultat przyniosły te przepychanki?
Językoznawcy z Zakładu Historii Języka Polskiego i Dialektologii Uniwersytetu Warszawskiego, a także Towarzystwo Kultury Języka orzekli jednoznacznie, że kaszubski jest językiem odrębnym, niewchodzącym w skład dialektów języka polskiego. Trzeba jednocześnie mieć świadomość, że spory na temat dialektów języka polskiego trwają i będą trwać jeszcze przez wiele następnych lat.
Gdzie spotkamy się z językiem kaszubskim?
W języku kaszubskim wydawane są książki i czasopisma oraz nadawane programy w radio i telewizji. Ponadto organizuje się konkursy związane z tym właśnie językiem, wśród których najpopularniejszymi są:
- Konkurs Recytatorski Literatury Kaszubskiej „RÔDNÔ MÒWA”,
- Kaszubskie dyktando „PISZÃ PÒ KASZËBSKÙ – KRÓLEWIÓNKA W PAŁACU”,
- Konkurs dla Czytelników „MÉSTER BËLNÉGÒ CZËTANIÔ”.
Od roku 2005 można także w tym języku zdawać egzamin maturalny.
Wyjątkowy alfabet kaszubski
Początkowo do pisania tekstów w języku kaszubskim używano alfabetu ogólnopolskiego, który jednak nie oddawał w pełni cech fonetycznych kaszubszczyzny. Zadaniem tym postanowił się zająć badacz kaszubskiej kultury, Florian Ceynowa, tworząc unikalny alfabet. Dzięki temu zniknęły problemy z przenoszenia mowy kaszubskiej na papier.
Składa się on z 34 liter i parunastu hieroglifów zapisywanych na pięciolinii (np. litery Ã, É Ë, Ò, Ô, Ù). Do cech charakterystycznych należy także akcent ruchomy i inicjalny oraz brak spółgłosek ś, ź i dź.
Przeczytaj też: Nauka szybkiego czytania – przekonaj się czy warto iść na specjalny kurs
Słowo o kaszubskiej społeczności
Nie można rozważać kwestii językowych bez wspomnienia o kulturze i historii samych mieszkańców tego regionu. Czym się oni wyróżniają?
Kaszubi znani są z silnych więzi rodzinnych i odpowiedzialnej postawy społecznej, która wynikać może z trudnych relacji z niemieckimi sąsiadami na przestrzeni kilku wieków. Największe przemiany społeczne przypadły na wiek XX i początek obecnego, kiedy to Kaszubów dotknęły represje ze strony państwa prusko-niemieckiego, w wyniku których zostali podzieleni.
Dlatego też niektórzy żyli na terytorium Drugiej Rzeczypospolitej, inni w Wolnym Mieście Gdańsk, a jeszcze inni w granicach Niemiec (ci ostatni zostali wcieleni do niemieckiej armii). Od tamtej pory sporo Kaszubów zaczęło działać w konspiracji, pragnąc osiągnąć wyswobodzenie. Zostało to w pełni osiągnięte dopiero w 1989 roku. Wtedy też zyskali upodmiotowienie etniczne i obywatelskie.